2022-12-27
Мшыбзиақәа, ҳаҭыр зқәу аҩызцәа, акыр иаҧсоу аколлегацәа, асасцәа, Апатриархиа ахаҭарнакцәа, акыр иаҧсоу ацҳаражәҳәаҩцәа, ацҳаражәҳәарҭақәа рхаҭарнакцәа. Раҧхьа иргыланы, абрахь шәахьааиз азыҳәан ҭабуп ҳәа шәасҳәар сҭахуп. Иахьа ҳуааҧсыреи шәареи аҳасабырба шәызцәырызгар сҭахуп. Даҽазнык иаҵшьны иазгәасҭар сҭахуп ҳара ҳазынтәгьы иуадаҩӡоу аамҭа шаҳхаагаз. Аиҳабыра, апарламент, ауаажәлар, ҳазынтәгьы ари апроцесс анапхгараҭара ҳалахәын. Аҵыхәтәаны, ҳтәыла, ари аетап қәҿиарала иахысит ҳәа ҳҳәар ҳалшоит. Раҧхьа иргыланы, арегион аҿы аҭагылазаашьа сахцәажәар сҭахуп. Европатәи аконтинент зегьы зеиҧшҟамлац акризис иҭагылоу, Украина имҩаҧысуа аибашьра - ҳазынтәгьы ҳзы ихьанҭаӡоу проблемоуп. Ари аибашьра европатәи аконтинент мацараз акәымкәа, ҳрегион азгьы, ҳтәылазгьы, инеизакны адунеитә политиказы анырра ду амоуп. Адунеи зегьы Аҩбатәи адунеитә еибашьра ашьҭахь зеиҧшҟамлац акризис ду иҭагылоуп. Ҳара уи ибзианы еилаҳаауеит. Украина имҩаҧысуа аибашьра - ихьанҭаӡоу проблемоуп, уи хшыҩкрала ҳазнеироуп, ҳара раҧхьатәи амш инаркны аполитика иаша мҩаҧаагон, уажәгьы аполитика иаша мҩаҧаагоит. Сара изныкымкәа исҳәахьеит раҧхьа иргыланы ҳтәыла аинтересқәа шыхьчатәу, ҳгәыҧ алахәылацәа зегьы абри апозициа иақәшаҳаҭуп. Абри амотивациеи аидеиа хадеи ауп напхгагас иҳамоу, убри ашьаҭалоуп ҳажәлар ринтересқәа зыхьчаша аполитика шымҩаҧааго.
Абри аибашьра даараӡа ҳаргәамҵуеит. Даҽазнык ишьақәсырҕәҕәар сҭахуп ҳара аукраин жәлар ҳашрыдгыло, ирласӡаны аибашьра ахыркәшареи аҭынчреи рзеиҕьасшьоит. Даҽазнык ишьақәсырҕәҕәоит ҳара Украина ахьыҧшымреи аҵакырадгьылтә акзаареи ҳшадгыло, ари аибашьра излауа ала ирласны ихыркәшазароуп.
Аха, уаанӡа, ҳуааҧсыра даҽазнык иргәаласыршәар сҭахуп апандемиа аангьы, апандемиа ашьҭахьгьы ҳтәыла имаҷымкәа ауадаҩрақәа ишырхысыз. Шәара ибзианы ишәгәалашәоит, апандемиа алҵра ҳахьымӡакәа, абри арбгаратә аибашьра ишалагаз, ҳәарада, уи апроблемақәа рацәа ахылҵит, аха, ҳара ҳазынтәгьы ҳаидгыланы, апарламентгьы, атәыла анапхгарагьы, ҩышықәа еишьҭаргыланы, 10%-тәи аекономикатә азҳара аиқәыршәара ҳалшеит, ҳәарада уи ҳуааҧсыра рыҧсҭазаашьа ианыҧшуеит, абри ахырҳагара ҳтәылеи ҳажәлари ирныҧшуеит.
Ахҭыс хада сазааҭгылар сҭахуп, уи Қырҭтәыла европатәи аперспектива анашьара иазкны Евроеидгыла ирыдыркылаз аӡбароуп, уаанӡа уи ухахьы иузаамгашаз хҭысын. Аибашьра абарҭ апроцессқәа арццакит, ҳара уи ибзиаӡаны еилаҳкаауеит. Сара даҽазык иазгәасҭар сҭахуп ҳара акандидат астатус аиура ҳшақәгәыҕуаз, аха, ибзианы еилаҳкаауеит ари аӡбара аполиткиатә ҟазшьа шамаз, уажәазы Қырҭтәыла астатус арымҭеит, аха, ари аӡбара ҳтәыла ақәҿирақәа рышьаҭала акәӡам ишрыдыркылаз.
Агәра ганы ҳаҟоуп хара имгакәа ҳтәыла ари астатус шаиуа. Сара ус сҳәаратәы ашьаҭа сымоуп, уажәтәи аҭагылазаашьеи қәҿиарала имҩаҧаагаз ареформақәеи роуп сызлацәажәо. Евроеидгыла ала иҳәаақәҵаз 12 абжьагарақәа наҳагӡеит, ҳара ҳазынтәгьы, апарламентгьы аиҳабырагьы активла ари апроцесс ҳалахәын, уажәшьҭа европатәи ҳколлегацәа рыӡбара ҳазыҧшуп.
Абрааҵәҟьа ҳажәлар иргәаласыршәар сҭахуп аҵыхәтантәи жәашықәса рыла евроинтеграциа апроцессаҿы ҳтәыла иаиуз абзиара зегьы, апрогресс зегьы ҳполитикатә гәыҧ ишрыбзоуроу. Ассоциациа иазу аиқәшаҳаҭра, зхы иақәиҭу ахәаахәҭра, авизадатә режим, Евроеидгыла алалара амзызла аофициалтә азыҳәамҭа аҟаҵара, европатәи аперспектива аиура - абри зегьы «Ақырҭуа гәахәтәы» иабзоуроуп.
Аекономика иадҳәаланы аконкреттә алҵшәақәак срылацәажәар сҭахуп. Раҧхьа иргыланы, даҽазнык еиҭасҳәар сҭахуп, ҳара сынтәагьы 10%-тәи аекономикатә азҳара ҳамоуп, уи даараӡа ҳаигәырҕьоит, ҵыҧх 10.5% аекономикатә азҳара ҳаман.
Уаҩҧсык изы аҩныҵҟатәи аалыҵ наӡа 2020 шықәсатәи арбага 4 200 адоллар иаҟаран, 2021 шықәсазы аҩныҵҟатәи аалыҵ наӡа азҳаит, сынтәа уаҩҧсык изы аҩныҵҟатәи аалыҵ наӡа арбага 6 700 адоллар иаҟаран, 2023 шықәсазы ари арбага 8 000 адоллар иазааигәахап ҳәа ҳгәыҕуеит. 2020 шықәсазы ҳтәыла аекономика, 50 миллиард лари иаҟаран, 2023 шықәсазы ари арбага шьҭыҵуеит 80 миллиард лари аҟынӡа - ҽакала иаҳҳәозар, хышықәса рыла 30 миллиардтәи азҳара ҳамоуп, уи крызҵазкәа прогрессуп ҳәа сгәы иаанагоит. Аха, ҳәарада, ҳара ибзиаӡаны еилаҳкаауеит ари аласра аанкылара шыҟамло, ҳара иаҳа ирацәаны иҟаҳҵароуп, иаҳа ҭакҧхықәра аарҧшны, иаҳа ирццакны аҿиареи ареформақәеи наҳагӡароуп.
2020 шықәсазы адәныҟатәи ауал азҳаит 60%-нӡа, 2022 шықәсазы ари ауал 39%-нӡа армаҷра ҳалшеит, анеҩстәи ашықәс азы 38%-нӡа иҳармаҷуеит, ҩышықәса рыла адәныҟатәи ауал ҳармаҷит 22%-ла.
Апандемиаан абиуџьет адефицит дуун, 9,3% адефицит иҟан. Ҵыҧх, сара аҧыза-министрс саныҟарҵа ашьҭахь, 6,1%-нӡа еиҵаҳтәит, сынтәа адефицит 3%-нӡа аиҵатәра ҳалшеит, ҳаҧхьаҟа абиуџьет адефицит 2,8%-нӡа илаҟәхоит, уи крызҵазкәа прогрессуп, шәызынтәгьы ҭабуп ҳәа шәасҳәар сҭахуп.
Уажәы аеқспорт арбагақәа сырзааҭгылар сҭахуп, ишыжәдыруа ала, аҵыхәтәантәи ҩышықәса рыла ҳара акырӡа аекспорт аизырҳара ҳалшеит, ажьырныҳәа-абҵаразы аекспорт азҳаит 32%-ла, 5 миллиард адоллар еиҳауп, аҭыҧантәи аекспорт азҳаит 21%-ла, 3 миллиард 400 миллион адоллар иаҟароуп, ажьырныҳәа-абҵаразы ахәаахәҭратә аикәшара 17 миллиард адоллар иаҟаран, ҵыҧхьтәи арбага иаҿаҳарҧшыр, араагьы 32 % азҳара ҳамоуп. Иара убас, иазгәасҭар сҭахуп, 10 мзатәи ахәаахәҭратә арбагақәа инрықәыршәаны, арҭ арбагақәа ҵыҧхтәи ашықәс инеизаку арбага иаҟароуп.
Атуризм ирласӡаны еиҭашьақәгылеит, инагӡаны еиҭашьақәыргылоуп ҳәа ҳҳәар ҳалшоит. Ҳара иаҳа ирацәаны арезервқәа ҳамоуп, ҳаҧхьаҟа ари аганахьала аҭагылазаашьа иаҳа еиҕьхоит.
Атуризм аҟынтә атәыла аиуит 3,2 миллиард адоллар. Иаҵшьны иазгәасҭар сҭахуп сынтәа атранспорттә амҩангарақәа - автомобилтәи аихамҩатәи амҩангарақәа рҿгьы арекордтә арбага ҳамоуп - 25 миллион атонна аидара амҩангара ҳалшеит, ари арбага ҵыҧхьтәи иашьашәалоу аамҭа арбага аасҭа 20%-ла еиҳауп.
Акыр иаҧсоу аҩызцәа, сынтәатәи ашықәс ақәҿиара ду аман ишиашоу атәым инвестициақәа рҭаӡара аганахьалагьы, ишиашоу атәым инвестициақәа рхыҧхьаӡара азҳаит 100%-ла, аҵыхәтәантәи жәа-мза рыла атәыла аиуит миллиард быжьшәы миллион адоллар аинвестициа, ҳара ари арбага 2021 шықәсатәи арбага иаҿаҳарҧшыр, ишшәасҳәаз еиҧш, 100% азҳара ҳамоуп. 2019 шықәсатәи арбага иаҿаҳарҧшыр, 72% азҳара ҳамоуп. Иара убас, иазгәасҭар сҭахуп, ишиашо атәым инвестициақәа рҿы Евроеидгыла ахәҭа 47% иаҟароуп.
Аҕарреи аусурҭадареи - ҳтәылеи ҳаиҳабыреи рзы ахадаратә ҵакы змоу апроблемақәа иреиуп. Ҳара ишааҳацҳаз ала, излауа ала ирласны аҕарра аҧыхреи аусурҭадара аиҵатәреи ҳҽазаҳкит.
Ари аганахьала ахҧатәи аквартал алукааратәы иҟоуп. Аусурҭадара аҩаӡара аҭоурыхтә минимум аҟынӡа икаҳаит - уажәазы атәылаҿы аусурҭадара арбага 15,6% иаҟароуп. Иара убас, иазгәасҭар сҭахуп аҵыхтәантәи ҩышықәса рыла, - 2021 шықәса аҩбатәи аквартал инаркны 2022 шықәса ахҧатәи аквартал налаҧхьаӡаны, 229 нызқь аусуратә ҭыҧқәа аҧҵан. Аҵыхәтәантәи ҩышықәса рыҩныҵҟала 229 000-ҩык ауааҧсыра аусурҭа роуит. Урҭ рҟынтәи 209 нызқьҩык иҳәынҭқарратәым асектор аҿы аусура иалагеит. Иара убас, ишыжәдыруа ала, мызқәак раҧхьа ҳара ауаажәларратә усура апрограмма ҳалагеит, уи ала иазҧхьагәаҭоуп социалла ихьчам, аусура зылшо ауааҧсыра аусурҭала реиқәыршәара. Аҵыхәтәантәи 6-7 мза рыла аусурҭа роуит 30 000-ҩык иреиҳаны социалла ихьчам ауааҧсыра. Аресурс дууп. Ишыжәдыруа ала, социалла ихьчам, аха, аусура зылшо 200 000-ҩык иҟоуп, арҭ ауаа хазхаҭалтәи асектор аҿгьы аҳәынҭқарратә сектор аҿгьы аусурҭа раҳҭароуп, абри ауп ҳасабтәс иҳамоу.
Иара убас, иааркьаҿны ишәасҳәар сҭахуп, сынтәа 10%-тәи аекономикатә азҳара ҳазыҧшуп. Абжьаратә аамҭазы абри аҩыза апрогноз ҳамоуп - аекономикатә азҳара аганахьла Қырҭтәыла арегионаҿ аҧхьагылара амазаауеит, иреиҕьу европатәи атәылақәа рыгәҭа игылазаауеит. IMF, Адунеи абанк уҳәа,ҳпатниорцәа абри аҩыза апрогнозқәа рымоуп.
Аенергетика иадҳәаланы иазгәасҭар сҭахуп - аенергетика ахадаратә ҵакы змоу аусхкқәа иреиуп, ари ахырхарҭа иаҳа азҿлымҳара амазароуп, иаҳа ирацәаны аинвестициақәа алаҵатәуп. Аҵыхәтантәи 5 шықәса рзы ари аусхкы аинвестициақәа алаҵамызт.
Сара сыдҵала, ҳара IMF аҟны активла аусеицура ҳаҿуп, ҳшеиқәшаҳаҭхаз ала, асхема ҿыц аус аҳауроуп, аиҳабыра уи шьақәдырҕәҕәахьеит.
Ҳара 1500 мегаватт азы атендер рылаҳҳәоит, анеҩс, убри адагьы, иҵегьы 800 мегаватт азы, ари аӡбара ҳадаҳкылахьеит, агарантиатә аахәара иазку аиқәшаҳаҭрақәа иҟоуп, ҽакала иаҳҳәозар, абарҭ 800 мегаваттгьы ааглыхра ҳалагоит.
Инеизакны иуҳәозар, анеҩстәи 2-3 шықәса рыла, 2300 мегаватт амч зауа аафымцатә станциақәа рыргылара ауп ҳазлацәажәо. Ари аус иалаҳҵоит 3 миллиард адоллар аҟара аинвестициа. Уи ала иазҧхьагәаҭоуп аӡытәи, иара убас, амратәи аҧшатәи афымца, уи атәыла аенергошәарҭадареи аенергохьыҧшымреи азы аҵакы ду амоуп. Ҳуааҧсыра даҽазнык аилыркаарақәа рысҭар сҭахуп аенергетика аҿиара ҳтәыла аенергошәарҭадареи аенергохьыҧшымреи азы иамоу аҵакы иадҳәаланы. Ҷыдала, Европа зегьы аенергокризис ианҭагыло, ахәқәа анрыцло аамҭазы. Европатәи атәылақәа рҿы квт/сааҭ афымца абжьаратә ахә 20 цент иаҟароуп. Германтәыла аҧхынраз афымца 80 цент иаҧсан, џьара-џьара 50-60, аха, абжьаратә ахә 20 цент иаҟароуп. Ҳара ҳҿы афымца ахә мариоуп, убри аҟынтә, даҽазнык иаҵшьны иазгәасҭар сҭахуп абри ахырхарҭа иаҳа хшыҩзышьҭра шазутәу. Убри азыҳәан, ишшәасҳәаз еиҧш, асхема ҿыц шьақәҳарҕәҕәеит. Ишыжәдыруа ала, мчыбжьқәак раҧхьа ҳара крызҵазкәа ашьаҿа ҟаҳҵеит, сара Бухарест сыҟан, уаҟа аҭоурыхтә ҵакы змоу апроект ашьаҭа ҳаркит. Уи ахы инаркны аҵыхәанӡа ақырҭуа инициативоуп, ҳара Евроеидгылашҟа инаҳгаз, ҳпартниорцәа, Азербаиџьани Румынтәылеи ирызнаҳгаз инициативоуп. Ҳареи Румынтәылеи ари апроект анагӡара ҳаицалагеит, нас апроект рҽаладырхәит Азербаиџьании Венгриеи. Евроеидгыла зегьы рыла ари апроект иадгылоит. Ишыжәдыруа еиҧш, ҳаҭыр зқәу фон дер Лаиенгьы Бухарест дыҟан, ҳара ҳазынтәгьы ари апроект алагара азгәаҳҭеит, хара имгакәа, мызқәак рыҩныҵҟала аҭҵаарақәа "Feasibility" хыркәшахоит, убри ашьҭахь ҳара активла аусура ҳалагоит.
Ари апроект атәыла иазаанаго ҳалацәажәозар, иаҵшьны иазгәасҭар сҭахуп уи Бақәа-Қарҭ-Џьеиҳан апроект ишиеиҧшхо. Афымца ареализациа агарантиақәа ҳауеит, ҳенергосистема, Евроеидгыла аџьармыкьаҟны, Евроеидгыла аенергосистемаҟны ишиашо аимадара амазаауеит, ҳәарада, ари апроект аҭоурыхтә ҵакы амоуп.
Зыӡбахәы ҳәоу апроект анагӡаразы 2-3 миллион адоллар аҭаххоит, ҳара ҳазынтәгьы ари апроект еицынаҳагӡоит, зыӡбахәы ҳәоу амеморандум знапаҵазҩык атәылақәа зегьы.
Даҽазнык иаҵшьны иазгәасҭар сҭахуп, Қырҭтәыла, хымҧада, иашьашәалоу афымца ааглыхра алшароуп. Убри аҟынтә, Евроеидгыла аџьармыкьаҿ афымца аҭира ҳалшарц азыҳәан, агенерациа аобиектқәа рырҿиареи рыргалареи аҭахуп, аҧшатәи амратәи, иара убас, аҧхарратәи афымцатә станциақәа ҳаргылароуп, уи ҳтәыла иазаанагоит шәкыла миллион адоллар ахашәала, уи ҳуааҧсыра рыҧсҭазаашьа ианыҧшуеит. Насгьы, иаҵшьны иазгәасҭар сҭахуп, аекономикатә аҿиара арбага агенерациа ааглыхра аасҭа кырӡа иаҳа идууп, убри аҟынтә, абарҭ апропорциақәа ааҳархәыроуп. Агенерациа аекономикатә азҳара аасҭа иаҳа идузароуп, абжьааҧны абасоуп ишыҟоу.
Иара убас, даҽа зҵааракгьы иааркьаҿны сазааҭгылар сҭахуп, ҳара уигьы ҳалацәажәахьеит. Ишыжәдыруа ала, аиҳабыра рыӡбарала, Анаклиатәи абаҕәаза иргылахоит, зыӡбахәы ҳәоу астратегиатә обиект аҳәынҭқарра иатәызароуп, Анаклиатәи абаҕәаза 51% аҳәынҭқарра иатәызаауеит. Ҧуҭтәи абаҕәазеи Баҭымтәи абаҕәазеи ирыдҳәаланы даҽа ҭагылазаашьак иҟоуп, уаҟа атарифқәа ирыдҳәаланы арегулиациақәа рымҩаҧгаразы изакәызаалак беркетк ҳамам. Аҳәынҭқаррақәа зегьы, ҷыдала Ацентртә Азиа атәылақәа еиқәшаҳаҭхеит адиверсификациа хымҧада ишымҩаҧгатәу, амаршут ҿыц шеиқәыршәатәу азы, убри аҟынтә, ҳкорридор аҵакы ҷыда анашьоуп. Ҳкорридор хшыҩзышьҭра ҷыда азуп.
Убри аҟынтә, ибзианы аус зуа абаҕәазақәа, аихамҩа уҳәа, аинфраструктура зегьы ишахәҭоу еиҧш еиҿказаароуп, ҳара ари ахырхарҭа хшыҩзышьҭра ҷыда азаауеит, аинвестициақәа рацәа алаҳҵоит. Егьырҭ 49% рзы жәларбжьратәи атендер мҩаҧаагар ҳҭахуп, аилахәырақәа рацәа ари аус иазҿлымҳахоит, иааиуа амзақәа рзы алҵшәа ҳауеит.
Аихамҩа иадҳәаланы иазгәасҭар сҭахуп, ишшәасҳәаз еиҧш, арекордтә хашәала ҳамоуп, аидарамҩангара арбага арекордтә аҩаӡаранӡа ишьҭыҵит. Ҳара аихамҩа амодернизациа апроцесс излауа ала ирласны ҳалгароуп, избанзар ҳкорридор ахырхарҭала идәықәло аидара амҩангара ҳазыхиазароуп.
Бақәа-Қарҭ-Ҟарс апроект 2024 шықәсазы ихыркәшахоит. Ҳареи Азербаиџьани ҳаиқәшаҳаҭҳахьеит, ари апроект ахыркәшаразы иҵегьы 100 миллион адоллар инаҳхуеит, аусурақәа активла имҩаҧысуеит. 86% наӡына инагӡоуп, 2024 шықәсазы ари апроект аофициалла ааҳартуеит.
Иааркьаҿны ишәасҳәар сҭахуп, ҳтәыла аенергоцентр атранспорттә центри ҳасабала ашьақәыргылара мацара акәӡам хықәкыс иҳамоу, ҳара апотенциал ду ҳамоуп Европеи Азиеи еимыздо арыцхәтә корридорс ҳҟаларцаз, Қырҭтәыла арыцхәтә центрсгьы ишьақәгылар ҳҭахуп. Абри ахырхарҭалагьы активла аусура ҳаҿуп, Қырҭтәыла алшарақәа зегьы амоуп Европеи Азиеи еимыздо арыцхәтә центрс иҟаларцаз.
Иара убас, ишәасҳәар сҭахуп, сынтәа ҳабжьагаҩцәа, Ротшилдаа, Қырҭтәыла арегионалтә афинанстә центрс ашьақәыргылара иазку астратегиа аус адулара хдыркәшеит. Иааиуа ашықәс азы ари астратегиеи аплани аимплементациеи анагӡареи ҳалагоит, уи алҵшәақәа ҧыҭраамҭак ашьҭахь ишәыдазгалоит.
Қәҭешьтәи апарламент иадҳәаланы идеиак ҳамоуп, абри ахыбра, абри ауникалтә ҭыҧ изакәызаалак зкызаарак амамкәа иаанхар ҳҭахым, уаҟа IT ахырхарҭа арҿиара ҳгәы иҭоуп, ари аконцепциагьы аус адулара ҳаҿуп, IT атехнологиатә центр аиҿкаара ҳгәы иҭоуп, зыӡбахәы ҳәоу ахыбра аусура иалагар зҭаху, агәырҵҟәыл злоу аҿар аднаҧхьалоит, дара ргәырҵҟәыл ахархәара алшара раҳҭароуп.
Иара убас, аинвесторцәа адевелопертә проект дуқәа рыдаагалар ҳҭахуп. Убри амзызла сара емиратқәа рҿы, Ҟатар, Саудтәи Аравиа сыҟан. Қырҭтәыла ауникалтә ҭыҧаҿ ишьҭоуп, зҵакы дуу аинвестициақәа рыдыҧхьаларазы ауникалтә алшарақәеи апотенциали амоуп.
Абизнес адгылара иадҳәаланы исҳәар сҭахуп, ишыжәдыруа ала, ҳаиҳабыра абизнес аҿиара ҷыдала иазҿлымҳауп, иҳалшо зегьы рыла абизнес ҳадгылоит, уи аҿиара ҳацхраауеит. Аҵыхәтәантәи ҩышықәса рыла атәылаҿы ашәҟәы иҭагалан 125 нызқь аилахәырақәа, аҵыхәәтантәи ҩышықәса рыла атәылаҿы аҧҵан 125 нызқь аилахәыра ҿыцқәа. Уи алагьы иубарҭоуп атәылаҿы хазхаҭалатәи асектори абизнеси аҿиара ду шрымоу. 229 нызқь аусуратәҭыҧ ҿыцқәа ус машәыршәала акәӡам ишаҧҵаз, абизнес ауп уи зыбзоуроу, ҳәарада, ҳаргь ари аус аҿы алагала ду ҟаҳҵеит.
Апрограммақәа ирызкны иааркьаҿны ишәасҳәар сҭахуп, ари ахырхарҭалагьы қәҿиарала аусура ҳаҿуп, апрограмма „Иҟаҵа Қырҭтәылаҿ" уҳәа, еиуеиҧшым апрограммақәа қәҿиарала имҩаҧысуеит. Иаҳа еиҕьаҳтәыз аицфинансыркра апрограмма ахархәара рылшоит аекономикатә хырхарҭала аус зуа 300 инареиҳаны анаплакқәа. Убри адагьы, аарҧшуп аекпорт аганахьала апотенциал ду змоу 60 наплакқәа. Сынтәа 330 аилахәырақәа аусура илагеит ма русура дырҭбааит, зыӡбахәы ҳәоу апрограмма ҳалагеит 2014 шықәсазы, убри аамҭа инаркны иахьанӡа 1500 инареиҳаны апроектқәа аҧара рзоуҳашьҭит, зынӡа 2,5 миллиард лари аҟара. Зыӡбахәы ҳәоу апрограмма абзоурала 35 нызқь аусуратә ҭыҧ ҿыцқәа аҧҵоуп.
Амикрогрантқәа апрограммагьы сазааҭгылар сҭахуп, 1400-ҩык инареиҳаны аппликанцәа аҧара рзоушьҭуп, зынӡа 8 200 инареиҳаны апроектқәа аҧара рылаҳҵеит, араагьы 21 нызқь аусуратә ҭыҧ ҿыцқәа аҧҵоуп.
Аипотекатә ҧсахтә асубсидиа азоушьҭра апрограммазгьы жәақәак сҳәар сҭахуп. Даҽазнык ишәасҳәар сҭахуп ари апрограмма ҵыҧх ҳшалагаз. Убри ала ҿыц иаҧҵоу аҭацәарақәеи ахылҵ дзауз аҭаацәарақәеи ҳрыцхраар ҳҭахуп. Ҳара 4 000 еиҳаны аҭаацәарақәа ҳрыцхрааит. Сынтәа, апрограмма аҳәаақәа ирҭагӡаны, 11 000 инареиҳаны аҭаацәарақәа анхарҭақәа аархәеит, инеизакны ари аус илаҵоуп 1 миллиард лари еиҳаны. Ари ацхыраара аҵакы ду амоуп, ауааҧсыра зегьы рахь даҽазнык ааҧхьара ҟасҵар сҭахуп ари апрограмма рхы иадырхәарц.
Атуризми, инеизакны акурортқәа рҿиареи сазааҭгылар сҭахуп, атуризм арҿиара ҳара ҳзы аҧыжәара зауа ахырхарҭақәа иреиуп. Атуризм ирласӡаны еиҭашьақәгылеит. Қырҭтәылатәи аҳаирбаҕәазақәа 4 миллионҩык апассаџьырцәа рымаҵ руеит. Ҵыҧхтәи ашықәс иаҿаҳарҧшыр, апассаџьырцәа рхыҧхьаӡара 81%-ла азҳаит. 2019 шықәса иаҿаҳарҧшыр, 83%-тәи азҳара ҳамоуп. Зыӡбахәы ҳәоу ахырхарҭала 80% еиҭашьақәгылоуп. Ҳавиациатә џьармыкьаҿ аус руеит 37 авиаеилахәырақәа, 2019 шықәсазы иҟаз авиаеилахәырақәа рхыҧхьаӡара аасҭа 9 рыла иаҳа еиҳаны.
2023 шықәсазы ҳара 10 иреиҵамкәа акурорттә ақалақьқәеи аҳаблақәеи аханатә реиҭашьақәыргылара ҳалагоит. Ахы инаркны аҵыхәанӡа еиҭашьақәҳаргылоит. Атуристцәеи ҳтәылауааи рзы ари аус аинтерес ду аҵоуп ҳәа сгәы иаанагоит. Ҳара зегьы раасҭа ипопулиару акурорттә ҭыҧқәа алҳхит. Абри апринципла акурорттә ақалақьқәа 10 иалкаауп. Мчыбжьқәа рышьҭахь аӡыргара мҩаҧаагоит. Ҳара инарҭбааны ари апроект шәызцәыраагоит. Иара убас, ҳара 100 инареиҳаны аклиматтәи абальнеологиатәи курортқәа ҭаҳҵааит, акурорттә ҭыҧқәа рҭагылазаашьеи аҿиара аганахьала уаҟа иҟоу апотенциали ҭаҳҵааит, уи аҭыҧантәи инвесторцәа ирыдаагалар ҳҭахуп. 300 инареиҳаны акурортқәа рыҭҵаара хыркәшахоит 2023 шықәсазы. Хара имгакәа, абизнесхаҭарнакцәа ирыдаагалоит акурортқәеи акурорттә ҭыҧқәеи ирызку, аинтерес зҵоу апроектқәа.
Урҭ иреиуп аҧшьаҭыҧқәа рахь ицо амҩахәасҭа - „Нино цқьа лымҩа" арҿиара, уи 540 километр иаҟароуп, Фока-Бодбе амаршрут иаҵанакәеит. Адунеиаҿ абри аҩыза амаршрутқәа апопулиарра ду рымоуп, абри апроектгьы наҳагӡар ҳҭахуп. Иара убас, аконкреттә локациақәак рырҿиаразгьы аусура ҳаҿуп. Ишыжәдыруа ала, ҳтәыла ашьхақәеи аӡеизакырҭақәеи рыла ибеиуп, аконкреттә локациақәа алҳхит, иаҳҳәап, Ҭриали аӡиақәа, Надарбазеви аӡиа, Имаӡоу аӡиа, Лакбе аӡеизакырҭа, Ҧаравани аӡиа уҳәа убас егьырҭгьы, абри ахырхарҭалагьы абизнесхаҭарнакцәа аинтерес зҵоу ажәалагалақәа раҳҭоит.
Мызқәак рышьҭахь Қырҭтәыла Берлин имҩаҧысраны иҟоу атуристтә цәыргақәҵа ITB Berlin аҿы иқәгылоит. Ҳара дҽазныкалшара бзиа ҳауеит ҳәтыла атуристтә потенциал аӡыргаразы. Уаҟа ауаа рацәа еизоит, ари ацәыргақәҵа иаҭаауеит 200 000-ҩык раҟара, урҭ рҟынтә 100 000 абизнесхаҭарнакцәа ракәхоит, миллионҩыла ателехәаҧшцәа ари ацәыргақәҵа иахәаҧшны, ҳтәыла апотенциал иазкны еилыркаауеит.
Иара убас, ҳара активла аусура ҳаҿуп ҳтәыла ақәыҧшыларатә планшьҭыхразы, ари аус хымҧада иҟаҵатәуп. Сынәта ари ахырхарҭала аусура ҳалагеит, аекономика аминситрра аус ауеит, апроект „Қырҭтәыла 2030" ақәыҧшыларатә аиҿкаара астратегиа аус адулара излауа ала ирласны ихыркәшазар ҳҭахуп, уи аҵакы ду амоуп, избанзар, изакәызаалак амуниципалитетк аҿы, акурорттә ҭыҧқәа рҿы хыла-гәыла аргыларатә усурақәа рҵыхәа ҧҵәатәуп. Атәылаҿы ақәыҧшыларатә концепциа иҟазароуп, иргылатәу, иахьыргылатәу, ишыргылатә аадыруазароуп.
Аинфраструктуура иадҳәаланы иазгәасҭар сҭахуп, ишыжәдыруа ала, ари ахырхарҭа ҵҩа змам аинвестициа дуӡӡа, миллиардла аҧара алаҳҵоит. Иаҳҳәап, сынтәа 5 500 еиҳаны апроектқәа наҳагӡеит. Аусурҭала еиқәыршәан 25 нызқьҩык ауааҧсыра, арҭ апроектқәа рынагӡара иалахәын 1 200 раҟара аилахәырақәа.
Жәларбжьаратәи аҵакы змоу, мрагылареи мрҭашәареи еимыздо амагистраль аиҳара ҳаргылахьеит. 2022 шықәсазы аргылратә усурақәа мҩаҧысуан 118 километр рҿы, Рикоҭтәи аҳапкылҵәаны наланаҵаны, аҵышәс анҵәамҭанӡа 40 километр акәатран ақәаҳҵоит, ишыжәдыруа ала,15 километ ааҳартхьеит.
Аҭоурыхтә ҵакы змоу, абри апроект хыркәшаны ааҳартуеит 2024 шықәсазы, ишеибгоу амагистраль зегьыаргылара хыркәшахоит, уи абзоурала, 3 - 3,5 сааҭла Қарҭынтә Баҭымынӡа шәнеиуеит.
Иара убас, ишәасҳәар сҭахуп Кахеҭи амагистраль лас аргыларатә усурақәагьы активла ишымҩаҧысуа. Ишыжәдыруа ала, сынтәа ари апроект анагӡара ҳалагеит, Кахеҭтәи автобан аргыларагьы 2024 шықәсазы ихыркәшахоит.
Акыр иаҧсоу аҩызцәа, инеизакны иуҳәозар, сынтәа 2000 километр аҟара амҩа еиҭашьақәыргылоу, 2012 шықәса инаркны иахьанӡа еиҭашьақәыргылоуп 13 500 километр еиҳаны амҩа. Иара убас, атәылаҿы иргылоуп 234 километр амагистральтә мҩа, убри аҟынтә 2012 шықәса инаркны иахьанӡа иргылоуп 166 километр амагистральтә мҩа.
Аӡылеиқәыршәара апроцессгьы сазааҭгылар сҭахуп, ишыжәдыруа ала, ҳара ауаа ажәа раҳҭеит 2025 шықәса анҵәамҭанӡа ақалақьқәа зегьы уахгьы-ҽынгьы аӡыла ишеиқәҳаршәо азы. Уажәазы 3 миллиард лари иаҧсоу аӡылеиқәырәшаратә проектқәа мҩаҧысуеит 200 раҟар аҭыҧқәа рҿы. Иаҳҳәап, сынтәа 38 ҭыҧқәа рҿы аӡылеиқәырәшаратә проектқәа нагӡан. Уи абзоурала, 140 нызқьҩык раҟара ауааҧсыра аӡылеиқәыршәара аганахьала рҭагылазаашьа еиҕьхеит. Еиҭасҳәар сҭахуп, 2025 шықәса анҵәамҭанӡа ақалақьқәа зегьы рҿы аӡылеиқәырәшаратә проектқәа хыркәшахоит, ҳуааҧсыра уахгьы-ҽынгьы аӡыла еиқәыршәазаауеит.
Абиуџьетгьы сазааҭгылар сҭахуп, сынтәа Аинфраструктура аминистрра зеиҧшҟамлац ала идуу абиуџьет аман, 3 миллиард лари еиҳаны. Ишәгәалашәозар ҟалап, ҵыҧх, аҧыза-министрс саныҟарҵа, ҳгәыҧ аҿы ари азҵаара ҳалацәажәон, ари аминистрра абиуџьет аизырҳара акәымкәа, аиҵатәра ҳақәшәоит ҳәа ҳгәы иаанагон, аха, сынтәа ари абиуџьет аизырҳара ҳалшеит, ари аминистрра 3 миллиард 300 миллион абиуџьет амазаауеит.
Иааркьаҿны арегионқәагьы сырзааҭгылар сҭахуп, ҳара аргама ааҳацҳаит ҳтәыла иаиуа ахырҳагара зегьы арегионқәа еиҟараны рызшара аполитика шымҩаҧааго.
Убри азыҳәан, ҳара амуниципалитетқәа зегьы рҿы „Ирҿыцу арегионқәа" апрограмма ҳалагеит, уи алҵшәа бзиа ахылҵит. Амуниципалитетқәа зегьы рцентрқәа рырҿыцра ҳалшеит, 564 ахыбрақәа еиҭашьақәыгылоуп, аинџьныртә аҳақәа ирҽеиуп, ирҿыцуп ма иргылоуп 92 апаркқәеи аскверқәеи, ари апрограмма инагӡоит. Уажәазы ари апрограмма иазоушьҭуп 400 миллион лари еиҳаны.
Иара убас, ҳара ахәыҷбаҳчақәа рҭагылазаашьагьы ҭаҳҵааит, ари азҵаара атәыла иҟоу апроблемақәа иреиуп, атәыла зехьынџьара ҳхылҵ, ҳхәыҷқәа иуадаҩу аҭагылазаашьаҿы ирызҳауеит ҳәа сгәы иаанагоит, убри аҟынтә, абри апрограммагьы хымҧада ҳалагар акәын. Иааиуа ашықәс инаркны 885 ахәыҷбаҳчақәа рырҽеира ҳалагоит, ари апрограмма фазақәак рыла ишьақәгылоуп.
Зынӡа ари апроект миллиард хышә миллион лари азоуҳашьҭуеит, ахәыҷбаҳчақәа зегьы ҳарҽеиуеит, аҿыц хәыҷбаҳчақәа ҳаргылоит, арҭаусурақәа мҩаҧгахоит европатәи астандартқәа ирышьашәаланы. Ашколқәагьы сырзааҭгылар сҭахуп, ҳара 800 раҟара ашколқәа рырҽеиреи реиҭашьақәыргылареи рыргылареи ҳалагоит. 2023 шықәсазы 400 школқәа рпроект ҳалагоит, урҭ рҟынтәи 80 ашколқәа ҳаргылоит, егьырҭ ашколқәа зегьы европатәи астандартқәа инрықәыршәаны еиҿаҳкаауеит. Ари апрограммагьы миллиард лари аҟара иаҧсоуп.
Акыр иаҧсоу аҩызцәа, ақыҭанхамҩагьы салацәажәар сҭахуп. Ишыжәдыруа ала, ақыҭанхамҩа ҳекономиказы аҵакы ду амоуп. Ҳпартиа напхгарахьы ианааи инаркны, ҳара ақыҭанхамҩа арҿиара амзызла ари аусхкы миллиардла аҧара алаҳҵеит. 2012 шықәса инаркны имҩаҧааго апрограммақәа ақәҿиара дуи аконкреттә алҵшәақәеи рхылҵит. Арбагақәак шәыдазгалар сҭахуп.
Ажьҭаарала ҳалагап. Ҳара ауааҧсыра ажәа раҳҭеит аӡахәааҭара аусхкы астратегиатә ҵакы шаиуа азы,и ҳтәыла аҩы аҧсадгьылоуп, убри аҟынтә, ари аусхкы хшыҩзышьҭра ҷыда азутәын.
Аиҿырҧшразы иазгәасҭар сҭахуп, ҧасатәи аиҳабыра ҳӡахәааӡаҩцәа, ҳфермерцәа, ҳанхаҩцәа изакәызаалак цхыраарак рырҭомызт, зфынӡаск даҽакала иҟарҵон, ауаа аӡахәаҭрақәа иәқырхырц ирыбжьаргон, ҳара уи ҳаблала иаабеит. Усҟан аӡахәаҭрақәа рықәхра иаҿын, аха, ҳара ҳхаан, 10 шықәса рыла, 16 000 гектар аӡахәаҭра еиҭаҳан, зынӡа аӡахәаҭрақәа рҵакыра азҳаит 41 гектарнӡа. Уи ҳара имҩаҧааго аполитикеи апрограммақәеи ирхылҵыз аконкреттә алҵшәоуп. Аҵыхәтәантәи жәашықәса рыла аӡахәааӡаҩцәеи аҟыҩаҵаҩцәеи асубсидиа ҳасабала ирыҭоуп 380 миллион лари, 2012 шықәса инаркны 2022 шықәсанӡа Кахеҭи арегион аӡахәааӡаҩцәа ажь аҭира аҟынтәи ироуит 2 миллиардлари еиҳаны ахашәала.
Иара убас, ишәасҳәар сҭахуп сынтәа ҳара аҩы аҭира аганахьала арекордтә арбага шҳамоу - сынтәа 91 миллион литр аҩы ҟаҵаны аекспортахь идәықәҵоуп. Зынӡа, аӡахәааӡара аҿиара апрограмма иазоушьҭуп 600 миллион лари еиҳаны. Иара убас, ишыжәдыруа ала, ҳара кыршықәсатәи акультурақәа рааӡара активла ҳацхраауеит. Аҵыхәтәантәи жәашықәса рыла 20 000 гектар еиҳаны абаҳчақәа еиҭаҳауп. Иара убас, ҳара аҵәа аусхкы ацхраара ҳалагеит. Аҵәааӡаҩцәа ҳаиҳабыра рҟынтә аконкреттә цхыраара рымоуп. Араса аганахьала иазгәасҭар сҭахуп, ҳтәылаҿы араса ааглыхыреи аекспорти апотенциал ду иҟоуп, убри аҟынтә, мчыбжьқәак раҧхьа ҳара аргама ааҳацҳаит арасааӡаҩцәа аконкреттә программа шрыдаагало, ари апрограмма иалагахьеит, Гуриеи Гыртәылеи руааҧсыра ҳара рҟынтә адгылара ҷыда роуеит.
2013 шықәса инаркны иахьанӡа ааглыхыҩцәа зынӡа ирзоушьҭуп 4,9 миллиард лари рыхә 72 600 еиҳаны агрокредитқәа. Ари аицҵалыҵ аҟынтә аҳәынҭқарра аицфинансыркра 665 миллион лари иаҟароуп. 41 нызқьыҩ инареиҳаны абенефицарцәа ари апрограмма рхы иадырхәахьеит.
Иара убас, ишәасҳәар сҭахуп, ҳара ақыҭанхамҩа аҿиара ҳаналацәажәо, ҳәарада, аӡақәҭәратә инфраструктура аҿиара еиқәҳаршәароуп. Аҵыхәтәантәи 10 шықәса рыла 407 аиҭашьақәыргыларатә проектқәа наҳагӡеит. 2 045 километр аӡнагаратәи инфраструктуреи 1 295 адренажтә каналқәеи, 47 аӡхагалагатә станциақәеи реиҭашьақәыргыларатә усурақәа мҩаҧгоуп, убри ала ҳфермерцәа акрызҵазкәа ацхыраара роуит.
Аҧсабара ахьчарагьы сазааҭгылар сҭахуп, ишыжәдыруа ала, ҳаиҳабыра рзы ари аусхкы ахадаратә ҵакы змоу ахырхарҭақәа иреиуп, ари ахырхарҭала иҟаҵоу рацәоуп, ҳаҧхьаҟа иҟаҳҵаша азы аконкреттә планқәа ҳамоуп. Аҳәырҧсаррақәарҿы аекотуризм аиҭашьақәыргылара апроцесс ирласны имҩаҧысуеит. Сынтәа, 11 мза рыла, 880 000-ҩык инареиҳаны аҭааҩцәа ҳаман. Убри аҟынтә, аекотуристтәи аинфраструктуратәи апроектқәа иаҳа ирацәаны аинвестициақә рылаҳҵароуп.
Ҳуааҧсыра зҵакы дуу даҽа проектк иазкны аинформациа рысҭар сҭахуп, сынтәа ҳара ақәҿиара ду зхылҵыз апроект наҳагӡеит, ишыжәдыруа ала, Иорданиа, адгьыл цқьаҿы, Қырҭтәыла иазоушьҭуп 4000 аквадраттә метр аҵакырадгьыл, хара имгакәа, аргыларазы азин анҳаулак, Ақырҭуа культуреи адоуҳатәреи ацентр аргылара ҳалагоит. Ақырҭуаа адгьыл цқьахь ихынҳәуеит. Ари апроект аҵакы ду амоуп, хара имгакәа уигьы наҳагӡоит.
Ахыхьчареи ашәарҭадареи салацәажәар сҭахуп, ишыжәдыруа ала, ҳаиҳабыра рзы аҧыжәара змоу аҳасабтәқәа иреиуп ҳаруаа реиҷаҳара. Ҳара ари ахырхарҭала иакымкәа апроектқәа наҳагӡеит. Абазақәа зегьы ҳарҿыцит, апроектқәа инагӡоит. Мухровани абаза ҿыц аргылара ҳалагеит, ари апроект 70 миллион лари иаҧсоуп. Аҵыхтәантәи хышықәса рыла ари ахырхарҭа иалаҳҵеит шәкыла миллион лари. Абазақәа зегьы ҳаамҭазтәи жәларбжьаратәи стандартқәа ирышьашәаланы еиҿкаауп. Ҳаруаа аҭагылазаашьа бзиаҿ амаҵзура анагӡареи ҳтәыла ахьчареи рылшоит. Мызқәак рышьҭахь, азакәанеидкыла ҿыц инақәыршәаны, хымҧадатәи арратә маҵзура ареформа амҩаҧгара ҳалагоит. Уи сара ҳуааҧсыра ирысҭаз ақәыргәыҕрақәа иреиуп. Ишыжәдыруа ала, „Гирчи" ахаҭарнакцәа еиқәдыршәаз апрограмма проблемас иаҳзыҟалеит, убри амшала, зқьҩыла ҳҿар хымҧадатәи арратә маҵзура ацәцара алшара роуит. Ари апроблема аҭыҧ иқәҵамызт. Дара азакәанҧҵараҿы аҭацәыра рбан, 10нызҟьҩык иреиҳаны ҳҿар хымҧадатәи арратә маҵзура иацәцеит. Ҳәарада, ари апроблема дууп, убри аҟынтә, ҳара уи ҳаӡбеит. Азакәанеидкыла ҿыц анҳадаҳкылалак, ари апроблема ӡбахоит. Иара убас, ҳара иманшәалоу асистема еиқәҳаршәеит. Арратә маҵзура апрограмма фымз, 8 мза, ма 11мза аҿҳәра амазаауеит, ауаҩҧсы иалихуа акариера инақәырәшаны. Ҳәарада, уи ала иазҧхьагәаҭоуп аинтенсивтә ақәҧаратәи, арратәи, иара убас, атеориатәи азыҟаҵара.
Ҳбџьармчқәа рырҕәҕәара апроцесс инагӡоит. Аҵыхәтәантәи ашықәсқәа рзы ари ахырхарҭала активла аус аауеит, ҳаамҭазтәи бџьартә системақәа ааҳхәоит, атанкҭархагатәи, иара убас, аҳаирхыхьчаратәи системақәа ҳарҿыцуеит. Мызқәак рышьҭахт ҳара зқьҩык инареиҳаны ҳарратә маҵзуҩцәа ауадақәа раҳҭоит. Ҩышықәса рыла инаҳагӡаз „Ар рықалақь" апроект ауп сызлацәажәо.
Иара убас, ишәасҳәар сҭахуп арратә авиациа арҕәҕәара ахырхарҭалагьы активла аус шаауа, аҧырратә аппаратқәа реиҭашьақәыргылареи рырҿыцреи, иара убас, аҳаирхыхьчаратә хырхарҭа арҕәҕәареи апроцесс мҩаҧысуеит. Ҳара еицырдыруа ауриа еилахәыра „Рафаел" аус ацаауеит, асистемақәа рырҿыцреи аҿыц системақәа раахәареи ҳаҿуп. Иара убас, ҳара, автоматтә винтовкақәа M-4 рыҟаҵара ҳалагеит, уажәы урҭ рҧышәара ҳаҿуп. Польшатәи аилахәыреи ҳареи адронқәа рыҟаҵара ҳаицалагоит. Ари апроцесс мызқәак рышьҭахь иалагоит, ҳтәыла зқьыла адронқәа рыҟаҵара алшоит.
Аполициа иазкны жәақәак шәасҳәар сҭахуп. Ҳбџьармчқәеи ҳполициеи даҽазнык ҭабуп ҳәа расҳәар сҭахуп, ҳминистрцәеи урҭ русбарҭақәеи даҽазнык адгылара ҕәҕәа рзаасырҧшыр сҭахуп. Ҳполициа ахырхарҭала зҵакы дуу апрограммақәа рынагӡара ҳалагеит. Аинфраструктуреи, аибыҭареи, автопарки ҳарҿыцит - ҳполициа аусзуҩцәа шәкыла амашьына ҿыцқәа рзааҳхәеит, ишеибгоу автопарк зегьы ҳарҿыцит. Бџьарла аиқәыршәара аганахьлагьы исериозуапланқәа ҳамоуп, араагьыарҿыцра апроцесс мҩаҧысуеит. Иара убас, ҳара „Аполициа ақалақь" аргыларагьы ҳалагоит, ари апроект мчыбжьқәак рышьҭахь ҳалагар ҟалап. 1100-ҩык инареиҳаны аполициа аусзуҩцәа рзы иазҧхьагәаҭоу "Аполициа ақалақь" ҳаргылоит, 1 100-ҩык инареиҳаны аполициа аусзуҩцәа анхарҭақәа роуеит.
Иара убас, аполициа аусзуҩцәа зегьы ҭабуп ҳәа расҳәар сҭахуп, избанзар, 2022 шықәса 11 мза рыла иҟоу арбага инақәыршәаны, ацәгьаурақәа раартра арбага зеиҧшҟамлац ала идууп, аусқәа раартра арбага 60% иаҟароуп, ҳполициа аусзуҩцәа даҽазнык ҭабуп ҳәа расҳәар сҭахуп. Иара убас, ишыжәдыруа ала, уажәааны ихыркәшан х-вертолиотк раахәара апроцесс, афранцыз ветролиот ҿыцқәа ааҳхәеит, абылрацәыхьчаратәи аиқәырхаратәи машьынақәеи аветролиотқәеи раахәара апроцессгьы мҩаҧысуеит. Зынӡа сынтәа 816 авидеокамерақәа шьақәыргылан. Атәыла зехьынџьара ишьақәыргылоуп 6 230 авидеокамерақәа. Арратә маҵзуҩцәеи аполициа аусзуҩцәеи рџьаусҧса 20% ишацлаз жәдыруеит. Егьырҭ аҳәынҭқарратә маҵзуҩцәа зегьы рџьаусҧса 10% ацҵара ҵыҧх ҳалагеит. Иара убас, 2023 шықәсазгьыаҳәынҭқарратә маҵзуҩцәа зегьы рџьаусҧса 10% ацлоит, ари апроцесс наҟ-наҟгьы инагӡахоит 4-5 шықәса рыҩныҵҟа.
Аиустициагьы сазааҭгылар сҭахуп, араҟа иуҳәаша рацәоуп, аха, иааркьаҿны иәшасҳәоит. Ҳазынтәгьы ибзиаӡаны иҳәгалашәоит апенитенциартә усбарҭақәа рҭагылазаашьа зеиҧшраз. Ҳбаандаҩцәа гәымбылџьбарала ишрызныҟәоз, ишдыргәаҟуаз. Ҳтәылауааидыргәаҟуан, иршьуан, ҳәарада, арҭ ацәгьаурақәа асистематә ҟазшьа рыман, ақырҭуа жәлар абри зегыьмап ацәыркит. Ишыжәдыруа еиҧш, абр зегьы анеҩс, 2012 шықәса инаркны, аҭагылазаашьа аҽаҧсахит, даӡәымкәа аминистрцәа рхаан апенитенциартә системаҿ шьаҭанкылатәи аиҭакрақәа мҩаҧган. Уажәы, ҳаҭыр зқәу Ратигьы аинтерес зҵоу аинициативақәа имоуп. Абаандаҩцәа рыбзазашьа аиҕьтәра ҳаҿуп, иара убас, аформалтәигьы иформалтәымгьы аҵаратә курсқәеи, еиуеиҧшым аспорттә уснагӡатәқәа рҽалархәреи рыдаагалоит, аҳәынҭқарра абаандаҩцәа иреиҷаҳауеит, уи ҳгәыҳалалратә политиказы иҟазшьарбагоуп.
Ишыжәдыруа ала, ҧасатәи аиҳабыра рхаан европатәи аӡбарҭаҿ Қырҭтәыла иаҿагыланы иалагалаз зқьыла аусқәа ирыхәаҧшуан - 3 000 - 4 000 раҟара ашшыҧхьыӡқәа иҟан, 2022 шықәса ҧхынгәы 1 аҭагылазаашьа ала, Қырҭтәыла иаҿагыланы Страсбургтәи аӡбарҭа иалаҵоуп 138 мацара ашшыҧхьыӡқәа. Уи шьаҭанкылатәи аиҭакроуп, ҳаиҳабыра уи рылшеит 10 шықәса мацарала. Убри аҟынтә, атәылаҿы ауаа рыргәаҟра аҵыхәа ҧҵәахоит.
Иара убас, ишыжәдыруа ала, ҳаиҳабырарактивтә усура абзаоурала, Қырҭтәыла, 2008 шықәсатәи аибашьра иадҳәаланцы Страсбург, Гаагатәи аӡбарҭаҿы изхәаҧшуаз аусқәа зегьы рҿы аиааира агеит, уигьы, ҳәарада, ҳаиҳабыреи ҳҳәынҭқарратә маҵзуҩцәеи роуп изыбзоуроу, дара даҽазнык ҭабуп ҳәа расҳәар сҭахуп.
Абахҭақәа рҿы аҧсҭбара арбага - 2011-2012 шықәсқәа рзы 146 иҟан, уажәы ари арбага 20 рыла имаҷхеит, ари аиҭакрагьы аҵакы ду амоуп.
Даҽазнык иазгәасҭар сҭахуп, иҟаҵоу рацәоуп, аха, наҟ-наҟ иаҳа еиҳаны иҟаҳҵоит. Азакәанеидкыла ҿыц аҵыхәтәантәи авариант апарламентахь идәықәҵоуп, азакәанеидкыла ҿыц адкыларазы аусура ҳалагоит. Иара убас, апробациа абиуро аҿы крызҵазкәа аиҭакрақәа мҩаҧаагеит, мызқәак раҧхьа аиновациатәи атехнологиатә шьақәыргыламҭақәа рӡыргара мҩаҧаагеит. Апроббоқс еиқәыршәоуп анацәа аҭыҧынҵеи ахаҿы аилкаареи атехнологиақәа рыла.
Амобилтә ҩнқәеи Аиустициа аҩни аиновациатә проектқәа рыбзоурала, ҳтәылауаа аҳәынҭқарратә сервисқәа рхархәара иаҳа ирзыманшәалеит. Атәыла зехьынџьара ҳуааҧсыра 470 раҟара аҳәынҭқарратә сервисқәа рхархәара рылшоит. Ҳәарада, Аиустициа аҩнқәа рыргылара наҳагӡоит, 117 аҩнқәа ҳаргылахьеит. Иара убас, хышықәса рыҩныҵҟала ҳара адгьыл асистематә ашәҟәҭаҩра апроцесс аҵыхәанӡа инаҳгоит, уигьы аҵакы ду амоуп. 59 амуниципалитетқәа рҿы аграфик инақәыршәаны аусурақәа мҩаҧысуеит, ари апроект хышықәса рыҩныҵҟала ихыркәшахоит.
Аинаалара-азинеиҟарара ахырхаҭала аиҳабыра имҩаҧырго аполитика сазааҭгылар сҭахуп, ҳәарада, ҳара ҳзыахадаратә ҵакы амоуп импыҵахалоу арегионқәа ирыдҳәаланы аҭынчратә политика амҩаҧгара анагӡара,аинаалареи алахәызаареи аполитика қәҿиарала анагӡара. Ҳара хықәкыс иҳамоуп азеиҧш интересқәа рышьаҭала аусеицуреи, агәреибагара аиҭашьақәыргылара ацхраарала аимак амшалаазарала зауз ауааҧсыра рсоциал-економикатә ҭагылазаашьа аиҕьтәреи, еиҟәшоу ажәларқәа реинаалареи.
Ҳаҭыр зқәу Ҭеа Ахвледиани анапхгара ззылуа аусбарҭа аусура ду шымҩаҧнаго жәдыруеит,апарламент ҳацырхрааны ҳара аҧсуеи ауаҧси ҳаитәылауаа, ҳашьцәеи ҳаҳәшьцәеи ацхыраара ду раҳҭоит, аха, уи аргама ҳалацәажәом, уи хықәкыла имҩаҧааго политикоуп, цқьа ҳазхәыцны, хшыҩкрала имҩаҧааго политикоуп, убри аҟынтә, аргама уи алацәажәара ҳҭахым, аха, уезгьы, иазгәасҭар сҭахуп ҳара ирыдаагало асервисқәа ауаа рацәа рхы ишадырхәо. Иаҳҳәап, ҵыҧх 230-ҩык астудентцәа ҳадаҳкылеит, агәабзиараҳьчаратә маҵзура рхы иадырхәит 1300-ҩык иреиҳаны ауааҧсыра, ҳәарада, арҭ апрограммақәа наҟ-наҟгьы инагӡахоит.
Инеизакны иуҳәозар, атәыла аидҵара - иаҳзеиҧшу хықәкызароуп. Ҳажәлар зегьы еидызкылаша, зегьы реиҳа зҵакы дуу аҳасабтәи аидеиеи ҳтәыла аидҵара акәзароуп. Аха, рыцҳарас иҟалаз, ҳоппонентцәа азҵаарақәа зегьы ирылацәажәоит, атәылазы зҵакы дуу, ҳажәлар рзы зҵакы дуу азҵаарақәа рыда.
Ишыжәдыруа еиҧш, импыҵахалоу Аҧсны уажәтәи абиуџьет, сымҩашьозар, 200 миллион адоллар иаҟароуп, Рбиуџьет зегьы адотациазы иҟоуп. Аҧсуааи ауаҧсааи ҳашьцәеи ҳаҳәшьцәеи ирымоу алшара рцәымӡроуп. Атәыла аидҵара иазку ҳхықәкы нагӡахар, раҧхьатәи хышықәса рыла Аҧсни Самачаблои 10 миллиард адоллар аинвестициа алаҵара ҳалшоит, уи аҟаҵара ҳцәыуадаҩхом, уи ҳазхәыцхьеит, Аекономикатә хеилак аилатәараҿы ари азҵаара ҳалацәажәахьеит. Аҧсны Монакко еиҧшхар ауеит. Аҧсны Монако еиҧшхарц азыҳәан апотенциал ду амоуп, Аҟәа Монте Карло еиҧшхар ауеит. Убри аҟынтә, ҳәарада, ҳполитика аҭынчратә ҟазшьа амоуп. Абри аҟара аибашьрақәа ирхылҵыз ахәрақәа рырҕьара ҳҭахуп. Даҽазнык иазгәасҭар сҭахуп, ҳара ҳполитика аиҭахәаҧшра ҳгәы иҭам. Зыӡбахәы ҳәоу аимак, абри арыцҳара ду аҭынчмҩа мацарала аҭыҧ иқәҵаны, иаку, иҕәҕәоу Қырҭтәылаҿ, европатәи Қырҭтәылаҿ аицынхара ауп иаҳҭаху
Агәабзирахьчара ахырхарҭала имҩаҧааго аполитикагьы иааркьаҿны сазааҭгылар сҭахуп, араагьы сынтәа ақәҿиарақәа ҳаман. Ҷыдала иалыскаар сҭахуп амедикаментқәа ирыдҳәалоу ареформа, ахәшәқәа рыхәқәа ирыдҳәаланы адискуссиа ду ҳаман, ҭырқәтәылатәи аџьармыкььа аартра абзоурала, ахәшәқәа рыхәқәа акырӡа имариахеит, 60%-80%-ла имариахеит. Уажәы агәабзиарахьчара аминистр, апарламент алигалеит аинициатива ҿыц, апарламент саҭабууп ари аинициатива иахьадгылаз азыҳәан. Амедикаментқәа рзы ареференттә ахәқәа шьақәҳаргылоит, уи абзоурала, ахәшәқәа рыхә иҵегьы 40%-ла имариахоит, ҳәарада, абри зегьы ҳуааҧсыра рҭагылазаашьа еиҕьнатәуеит. Ҭырқәтәылатәи аџьармыкьааартра мацарала, ахәқәа 60-80%-ла илаҟәхеит, ҳуааҧсыра шықәсыкала 200 миллион лари аҟара аиҷаҳара рылшоит, ҳәарада, ари алҵшәа аҵакыду амоуп.
Ира убас, иахьазы аҩбатәи агәыҧ иаҵанакәа афармацевтикатә аалыҵ алҩаара ҟалоит аелектронтә форма мацарала, агенерикатә ахьӡ мацарала, ишыжәдыруа еиҧш, иааиуа ашықәс инаркны, ачымазара лаҽақәеи аонкологиатә чымазарақәеи зыхәшәтәуа 1100 еиҳаны ахәшәқәа рзы ареференттә ахәқәа шьақәыргылахоит, анеҩс, ари ареформа рыдкьыслоит арецепттә медикаментқәа зегьы.
Иара убас, ҳара ҳзы аҵакыду амоуп амедикаментқәа рхаҭабзиара еиҧҟьарада агәаҭара. 2022 шықәса анҵәамҭанӡа ихыркәшахоит ааглыхратә практика бзиа, ҽакала иаҳҳәозар - GMP ахаҭабзиареи адистрибуциатә практика бзиа GDP-и астандартқәа рахь аиасра апроцесс. Иара убас, хра имгакәа, атәылаҿы еиҿкаахоит иишаны аус зуа, ҳаамҭазтәи астандартқәа ирышьашәалоу, ахәшәқәа рхаҭабзиара амилаҭтә лабораториа. Ҳуааҧсыра зхаҭабзиара ҳараку агәабзиарахьчареи зхаҭабзиара ҳараку ахәшәқәеи рыла реиқәыршәароуп ҳасабтәс иҳамоу. Убри аҟынтә, абри ахырхарҭала активла аусура наҳагӡоит. Иааиуа ашықәс азы 150 амбулаториақәа рырҽеиреи рыргылареи ҳгәы иҭоуп. Иара убас, раҧхьатәи агәабзиарахьчара ахырхарҭала акрызҵазкәа ареформақәа мҩаҧаагараны ҳаҟоуп. Аминистр ари азҵаара иадҳәаланы ҳуааҧсыра аинформациа рызцәыригеит.
Аџьауси, аусурҭала аиқәыршәареи, асоциалтә аиқәыршәареи сазааҭгылар сҭахуп, ишыжәдыруа ала, ҳара хәажәкыра 1 инаркны онлаин ахәмарратә бизнес азы арегулиациақәа ҳарџьбареи. 25 шықәса зхымҵыц ауааҧсыреи, ахәмарра азин змам рсиа иалагалоу ахаҿқәеи, урҭ рыбжьара социалла ихьчам ауааҧсыреи, аҳәынҭқарратә маҵзуҩцәеи онлаин алахаларатә хәмаррақәа рылахәызаара азин рымам. Ахәмарра азин змам рсиа иануп миллионкибжаки раҟара ауааҧсыра.
Иара убас, аҵакы ду амоуп алахаларатә хәмаррақәа рӡыргара ақәиҭымтәра, апарламент ацхыраарала сынтәа ари азҵаара аӡбара ҳалшеит.
Ҳуааҧсыра аусурҭала реиқәыршәаразы иҟаҵоу ашьаҿақәа сырзааҭгылар сҭахуп, ишыжәдыруа ала, ҳара ауаажәларратә усурала аиқәыршәара апрограмма ҳалагеит, уи қәҿиарала имҩаҧысуеит, ари апрограмма иаҳа иҳарҭбаароуп. 200 000-ҩык раҟара социалла ихьчам, аха аусура зылшо ауааҧсыра анеҩстәи 2 -3 шықәса рыҩныҵҟала хазхаҭалатәи асектор аҿгьы аҳәынҭқарратә сектор аҿгьы аусурҭала рзеиқәҳаршәароуп.
Уажәы атәанчахә аиндексациа салацәажәоит. Ҵыҧх ҳара ари азҵаара азакәанҧҵаратә аҩаӡараҟны аҭыҧқәҵара ҳалагеит. Убри абзоурала, атәынчуаа ртәанчахә есышықәса ацҵара алшара ҳауит. Ҩ-ҧхьаӡарактәи аекономикатә азҳареи иашьашәалоу аекономикатә регулиациақәеи иазҧхьагәаҭаны, ҳаҧхьаҟа атәанчахә ацлоит, 365 лари иаҟарахоит, ашьхаҳаракыратә регионқәа рҿыатәанчуаа 440 лари атәанчахә роуеит. Иара убас, ҳара, иҳалшоз ала, социалла ихьчам ахәыҷқәа есымза ироуа ацхыраара ацаҳҵеит, 2012 шықәсазы социалла ихьчам ахәыҷқәа акгьы роуӡомызт. Шықәсқәак раҧхьа, сымҩашьозар ҩышықәса раҧхьа ҳара ари ацхыраара ҳалагеит 50 лари ала, анеҩс, ҵыҧх, 100 лари аҟынӡа рзацаҳҵеит, сынтәа арҭахәыҷқәа 150 лари рымоуп, ҳаҧхьаҟа 200 лари ацхыраара роуеит. Ахәыҷы цыҧхьаӡа 200 лари изоуҳашьҭуеит, ари апроект азы абиуџьет аҟынтә иалхуп 465 миллион лари. Есымза 200 лари ацхыраара роуеит 232 000-ҩык ахәыҷқәа, ари апрограмма абиуџьет миллионбжак иаҟароуп.
Иара убас, иазгәасҭар сҭахуп адемографиатә зҵаарагьыпроблемас ишыҟалаз, уигьы акомплекстә азнеишьа аҭахуп. Ҳара 2023 шықәса инаркны ахҩатәии анеҩстәии ахылҵ дзауз аҭаацәарақәа 1000 лари зныктәи ацхыраара рыҭара алагара ҳгәы иҭоуп. Иара убас, аинтерес зҵоу атенденциа цәырҵит, ҳара уи ҳалацәажәахьеит, зегьы реиҳа ирацәаны ахылҵ рымоуп социалла ихьчам аҭаацәарақәа. Ахҧатәии, аҧшьбатәии, анеҩстәии асабицәа зегьы ииуеит социалла ихьчам аҭаацәарақәа рҿы, убри аҟынтә, дара иаҳа ацхыраара рыҭара иҳуалуп.
Иара убас, мчыбжьқәак раҧхьа иҳадаҳкылаз аӡбара инақәыршәаны, адекреттә аҧсшьара 1000 лари ацынхәрас 2000 лари азоуҳашьҭуеит. Сара изныкымкәа аргама ари азҵаара салацәажәахьеит, ари ахырхарҭагьы иаҳа хшыҩзышьҭра азутәуп. Уи аҵакы ду амоуп, уи амилаҭтә ҵакы змоу зҵаароуп. Убри аҟынтә, адемографиатә зҵаарақәа акомплекстә азнеишьеи ауаажәлар реидҵареи аҭахуп.
Ахҵәацәа ирыдҳәаланы имҩаҧааго аполитикагьы сазааҭгылар сҭахуп, ишыжәдыруа ала, уажәы зымҽхак дуу апроект ҳалагоит. 13 000 ҭаацәарақәа рзы анхарҭақәа ҳаргылоит, ари апроект 900 миллион лари иаҧсоуп, апроект хыркәшахоит анеҩстәи ҩба-хҧа шықәса рыла, 13 000 ҭаацәарақәа ауадақәа роуеит. Ҳара амчра анаҳга инаркны иахьанӡа, анхарҭақәа роухьеит 29 000 инареиҳаны аҭаацәарақәа.
Аҵареи аҵарадырреи ахырхарҭа иадҳәаланы ишшәасҳәаз еиҧш, зҵакы дуу арефома ҳалагоит, ашколқәа рырҽеиреи рыргылареи, ари апроект миллиард лари иазоуҳашьҭуеит, зыӡбахәы ҳәоу апрограммала иазҧхьагәаҭоуп 800 ашколқәа рырҽеиреи рыргылареи, уажәазы 80 ашкол ҿыцқәа рыргылареи 320 ашколқәа рырҽеиреи азы атендер мҩаҧысуеит, ишысҳәаз еиҧш, европатәи астандартқәа ирышьашәалоу 800 школқәа ҳауеит.
Азанааҭтә аҵарагьы салацәажәар сҭахуп, ҳәарада, уигьы ҳара ҳзы аҧыжәара змоу ахырхарҭақәа иреиуп. Аҵара аминистр ари ахырхарҭала ирацәаны аус иуеит. Ҳара хықәкыс иҳамоуп ҳуааҧсыра, ҳҿар, иреиҳаӡоу аҵара еиҧшҵәҟьа, зхаҭабзиара ҳараку азанааҭтә аҵарагьы рыдгалара, ҳаҭыр зқәу аминистр аконкреттә планқәеи аҳасабтәқәеи имоуп, ареформа аус адиулоит.
Игыло аҿар, ашколнӡатәи еиҧшҵәҟьа, ашколтәи, иреиҳаӡоуи аҵара рыдаагалароуп, абри ауп хықәкыс иҳамоу. Аҵара абиуџьет азҳаит 340 миллион лари ала, 2023 шықәсазы 2 миллиард 345 миллион еиҳаны абиуџьет рымзаауеит. Иара убас, иазгәасҭар сҭахуп, ҳаҭыр зқәу аминистр иинициативала иалагеит акрызҵазкәа апрограмма, 400 ашколқәа акомпиутерттә техникеи акомпиутертә лабораториақәеи рыла еибыҭазаауеит. Абри аҩыза алабораториақәа ашколқәа зегьы рҿы иҟаҳҵароуп.
Иара убас, зҵакы дуу детальк азгәасҭар сҭахуп. Ишыжәдыруа ала, 2012 шықәсанӡа ашколқәа рҿы Қырҭтәыла аҭоурых аҵара иаҟәыҵхьан. Рыцҳарас иҟаз, ҳҿар Қырҭтәыла аҭоурых ддырҵомызт. Убри аҟынтә, ҳаҭыр зқәу Чхенкели иинициативала, ари азҵаара аҭыҧ иқәҵоуп, ашколқәа рҿы Қырҭтәыла аҭоурых рҵоит.
Акультуреи, аспорти, аҿари рхырхарҭала планқәас иҳамоу шәасҳәоит. Қәҭешьтәи аопереи абалети апрофессионалтә аҳәынҭқарратә театри, Ҧуҭтәи Дманистәи атеатрқәеи, Ахалцихе атеатри рырҽеиреи реиҭашьақәыргылареи ҳгәы иҭоуп. Шьалуа Амиранашвили ихьӡ Аҟазара аҳәынҭқарратә музеи аиҭашьақәыргыларатә усурақәа мҩаҧысуеит.аспорт ахырхарҭала акрызҵазкәа апланқәа ҳамоуп, астадионқәа зегьы реиҭашьақәыргылареи, рырҽеиреи, рырҿыцреи ҳгәы иҭоуп. Иара убас, ҳаҧхьаҟа, ашьапылампыл азы Европа аҿартә чемпионат мҩаҧаагоит. Ҳареи Румынтәылеи, ҳәарада, уи ҳуааҧсыра рзы, ҳажәлар рзы зҵакыдуу хҭысхоит. Ари аус азы иазҧхьагәаҭоуп 100 миллион лари, астадионқәа зегьы рырҽеиреи реиҭашьақәыргылареи ҳаҿуп. Европа ачемпионат ашьҭахь, Қырҭтәыла ақалақь дуқәа рҿы - Қарҭи, Қәҭешьи, Баҭыми, иара убас, арегионқәа рҿгьы иаанхоит УЕФА астандартқәа ирышьашәалоу астадионқәа.
Аҵыхәтәаны, ҳҳәынҭқарра апрогресс лабҿаба аазырҧшуа зҵакы дуу аихьӡарақәак азгәасҭар сҭахуп. Абиуџьет аартызаара аиндекс инақәыршәаны, 10 шықәса раҧхьа, Қырҭтәыла, иҧку аартызаара ахьыҟоу атәылақәа ирыҵанакәан, 2015 шықәсазы кырӡа иаарту атәылақәа ҳреиун, 2017 шықәса инаркны збиуџьет аарту атәылақәа рыгәҭа ҳгылоуп, ишыжәдыруа еиҧш, сынтәа, абиуџьет аартызаара аганахьала адунеиаҿ актәи аҭыҧ аанаҳкылеит, ҳәарада, ари ақәҿиара дууп, инеизакны иуҳәозар, уи даҽазнык ишьақәнарҕәҕәоит ҳаиҳабыра русура шаарту.
Абарҭ ахадаратә ҧыжәарақәа ирыдҳәаланы иахьа аҳасабырба шәызцәырызгар сҭахын.
Ҳаиҳабыра алахәылацәеи, ҳпарламенти, ҳгәыҧи, ҳнапхгаратә партиеи, ҳажәлари, ҳуахәамеи даҽазнык ҭабуп ҳәа расҳәар сҭахуп. .
Даҽазнык иазгәасҭар сҭахуп, апроблемақәа рыла иҭәу аамҭа ҳҭагылоуп, аха, ҳара хшыҩла, ииашаны ари апроцесс анапхгара аҳҭоит, агәра ганы сыҟоуп ҳазынтәгьы ҳҽалархәрала, ҳажәлар рыдгыларала, ҭынч ари аамҭа ҳшахысуа. Ҳхықәкы хада - аҭынчра ахьчароуп, аҭышәынтәалара ахьчароуп, убри ауп уажәы сызлацәажәаз абри мышәхыбзазареи абри аҿиареи шьаҭас иамоу.
Ҳажәлар аҭынчра рзеиҕьасшьар сҭахуп, даҽазнык ҭабуп ҳәа шәасҳәоит, иааиуа Ашықәс ҿыц шәыдысныҳәалоит.
Анцәа даҳхылаҧшааит!
Иҭабуп!