Иҭабуп, ҳаҭыр зқәу ахада,
Ҳаҭыр зқәу ахадацәа, ҳаҭыр зқәу аҧыза-министрцәа, акыр иаҧсоу аколлегацәа, шәызынтәгьы салам шәысҭоит, аешьаратә Азербаиџьан гәахәарала саҭааит Ацентртә Азиа атәылақәа рекономикақәа ирызку ЕАР апрограмма ҷыда (SPECA) иалахәы аҳәынҭқаррақәа рнапхгаҩцәа рсаммит аҽалархәразы. Иахьа абра еизаз ҳаҭыр зқәу ауаажәларра рҿаҧхьа сықәгылоит асас дахь истатусла.
Раҧхьа иргыланы, аҧшәмара ҳзызуа ахада Илҳам Алиев ҭабуп ҳәа иасҳәар сҭахуп асас дахь иаҳасабала сааҧхьареи, ари афорум ибзиаӡаны аиҿкаареи, иҧшӡаӡоу ақалақь Бақәа гәыкала ҳадкылареи азыҳәан.
Иара убас, гәыкала ишәыдысныҳәалоит ари апрограмма 25 шықәсатәи аиубилеи, зыӡбахәы ҳәоу апрограмма асектортә усеицуреи арегионаҿ иҭышәынтәалоу аҿиара иазку аинициативеи рынагӡара аиқәыршәареи азыҳәан ауникалтә платформас иҟалеит.
Азербаиџьан Қырҭтәылазы акрызҵазкәа агәылеи астратегиатә партниори ауп, ашәышықәсарацәалатәи аиҩызара ашьаҭала ишьақәгылаз ҳаизыҟазаашьақәа иҳаракӡоу аҩаӡаранӡа ишьҭыҵит, ҳара уи ҳгәы аздууп. Ҳаҭыр зқәу аколлегацәа! Ҳаамҭазтәи агеополитикатә контекст иазҧхьагәаҭаны, ҳрегион аҵакы иаҳа ишьҭыҵит, избанзар, уи атранспорт-логистикатә аимадарақәа реиҕьтәра иацхраауа, акрызҵазкәа атранзит-логистикатә центрс иҟалеит.
Мрагылара - Мраҭашәара амаршрутла, Абжьаратә корридорла ахәаахәҭра адиверсификациеи арҭбаареи азҵаара иаҳа-иаҳа аҵакы аиуеит, уи Европеи Азиеи еимыздо уажәтәи амаршрутқәа рзы аинтерес зҵоу альтернативас иҟалоит. Евразиа аконтинентаҿ «Абжьаратә корридор» - зегьы реиҳа ирласны, ахә мариала аидара амҩангара злаҟало каналуп. Убри аҟынтә, ҳареи, азербаиџьантәи казахстантәи ҳколлегацәеи, зыӡбахәы ҳәоу акорридораҿ иҟоу аҧынгылақәа раҧыхразы активла аус еицаауеит, аинфраструктура аиҕьтәреи, иаҳа ирацәаны аидара амҩангара алшара аизырҳареи, апроцедурақәа рырмариареи, иаку атарифтә система аларҵәареи ахырхарҭала аус аауеит.
Аимадара аиқәыршәара ацхраара ҳара ҳзы астратегиатә ҵакы змоу зҵаароуп. Ҳтәыла аинтерес зҵоу астратегиатә географиатә ҭыҧаҿ ишьҭоуп, иара убас, ҳтәылаҿ абизнеслагылазаара бзиа еиқәыршәоуп. Қырҭтәыла Мрагылареи Мраҭашәареи реимадара аиқәыршәара аус аҿы акрызҵазкәа ароль нанагӡоит, ҳтәыла аекономикатә ҭагылазаашьа бзиеи, абизнесперспективеи аинституциатә перспективақәеи арегион зегьы аҿы аҭынчреи аҭышәынтәалареи аиқәыршәара иазку ҳхықәкы хада анагӡара иацхраауеит.
Сара анапхгара ззыуа аиҳабыра, арегионалтә хәаахәҭра ацхраара амзызла, апроект дуқәа аҧара рацәа аларҵоит. Аҵыхәтәантәи ашықәсқәа рзы атәыла автомобилтә мҩақәа рыргылареи, аихамҩеи аҳаирбаҕәазақәеи рырҿыцреи, иара убас, атранспорттә инфраструктуратә проект ҿыцқәа рынагӡареи аҧара рацәа алаҳҵеит.
Уажәы ҳара апроект ҿыц аус адулара ҳаҿуп, Анаклиатәи абаҕәаза аргылароуп сызлацәажәо. Аҵыхәтәантәи аетапаз Анаклиатәи иҵаулоу абаҕәаза шықәсыкала 100 миллион тонна аидара адкылара алшоит.
Иара убас, ҳара, Амшын еиқәатәи аӡаҵантәи афымцатә кабель апроект еицынаҳагӡоит, ҵыҧх, ҧхынҷкәын азы, Бухарест ақалақьаҿ, Қырҭтәылеи, Азербаиџьани, Венгриеи, Румынтәылеи рлидерцәа ари апроект ҳнапы аҵааҩит. Ари апроект ҳрегион мацараз акәымкәа, Европазгьы аинтерес ду аҵоуп ҳәа сгәы иаанагоит.
Иара убас, иазгәасҭар сҭахуп аҵыхәтәантәи хәышықәса рыла (2018-2022), Қырҭтәылатәи аихамҩа аидараеикәшара ишазҳаз 48%-ла. 2024 шықәса анҵәамҭаз, аихамҩа амодернизациа апроект ахыркәшара ашьҭахь, ҳтәыла аихамҩа ҩынтә еиҳаны аидара амҩангара алшоит, шықәсыкала 48 миллион тонна аидара амҩангара ҳалшоит. Азербаиџьани ҳареи активла аус еицаауеит Бақәа-Қарҭ-Ҟарс аихамҩатә цәаҳәа аргыларазы, ари апроектгьы 2024 шықәса анҵәамҭаз ихыркәшахоит.
Иара убас, ҳтәыла аиҳабыра, Мрагылара-Мраҭашәаратә автомагистраль аргылара апроект аҧара рацәа аларҵоит. Ҳара аҳаирбаҕәаза ҿыц аргылара ҳалагахьеит, уи арегионалтә авиациатә атранзиттә центрс иҟаларцаз апотенциал ду амоуп.
Акыр иаҧсоу аколлегацәа, ишыжәдыруа еиҧш, Қырҭтәыла, акыршықәса рыҩныҵҟа, аенергоресурсқәа ртранзит аганахьалагьы узықәгәыҕша партниоруп. Ҳтәыла акрызҵазкәа ароль нанагӡоит афымцала аиқәыршәара адаҷ аҿы, ҳара Аахыҵ Кавказ иалганы, анефҭ аӡеи аҧсабаратә гази еиҧҟьарада, шәарҭада атранзит еиқәҳаршәоит.
Иара убас, иаҵшьны иазгәасҭар сҭахуп, ҳара Ацентртә Азиа арегион аҟны аизыҟазаашьақәа рырҭбаареи иҟоу апотенциал зегьы инагӡаны ахархәареи даараӡа ҳшазҿлымҳау. Аҵыхәтәантәи ашықәсқәа рзы адинамика бзиа ҳамоуп. Ҵыҧх ҳареи Азербаиџьани ҳабжьара ахәаахәҭратә аикәшара азҳаит 16%-ла, сынтәа 10 мза рыла, ахәаахәҭратә аикәшара 16%-ла иазҳахьеит, 1 миллиард 230 миллион адоллар иаҟарахеит. Иара убас, ҵыҧх, Ацентртә Азиа атәылақәа рыхәбагьы рҟны ахәаахәҭратә аикәшара азҳаит 50%-ла, сынтәи, жәа-мза рыла иҟоу арбага инақәыршәаны, Ацентртә Азиа атәылақәа рҟны ахәаахәҭратә аикәшара азҳаит 150%-ла, ари аҧаратә аицҵалыҵ 1 миллиард 400 миллион адоллар иаҟарахеит.
Акыр иаҧсоу аколлегацәа, ҳаиҳабыра рхықәкы хада - аҭынчра ахьчареи, аҭышәынтәалара аиқәыршәареи, аекономикатә аҿиара ацхраареи ауп. Ашәарҭадара аганахьала иҟоу апроблемақәа рымшала адунеи зегьы иштәышәынтәаламгьы, ақырҭуа аиҳабыра, рпрогмативтә политикеи, цқьа иазхәыцны имҩаҧырго адәныҟатәи аполитикеи, аекономикатә политикеи абзоурала, абарҭ ахықәкқәа рынагӡара рылшеит.
Аҵыхәтәантәи ашықәсқәа рзы ҳтәыла аекономика азҳаит 10 наӡынала. 2021-2022 шықсқәа рзы 10 наӡынак иреиҳаны аекономикатә азҳара ҳаман. Ари атенденциа сынтәагьы инагӡоит. Ҳазну ашықәс азы 7 наӡынак азҳара ҳамоуп. Аинфлиациа арбага лаҟәып, наӡынак еиҵуп.
Сынтәа уаҩҧсык изы аҩныҵҟатәи аалыҵ наӡа арбага 8 нызқь адоллар еиҳахап ҳәа ҳгәыҕуеит, аҵыхәтәантәи хышықәса рыла ари арбагагьы хынтә азҳаит. 2024 шықәсазы уаҩҧсык изы аҩныҵҟатәи аалыҵ наӡа арбага 8500 адоллар еиҳахоит.
Убри адагьы, иаҵшьны иазгәасҭар сҭахуп сынтәа ҧхынгәы азы ҳтәыла жәларбжьаратәи арезервқәа аҭоурыхтә максимум аҟынӡа ишышьҭыҵыз. Аусурҭадареи аҕарреи арбага аҭоурыхтә минимум аҟынӡа илаҟәит.
Иара убас, ҳара активла инаҳагӡоит Евроеидгылашҟа аинтеграциа. Аҵыхәтәантәи 10 шықәса рыла Ассоциациа иазку аиқәшаҳаҭреи, Зхы иақәиҭу ахәаахәҭра наӡа иазку аиқәшаҳаҭреи ҳнапы рыҵааҩит, Евроеидгыла атәылақәа рҟны авизадатә режим амч аиуит, ҵыҧх европатәи аперспектива ҳауит, ҧхынҷкәын азы акандидат астатус ҳазыҧшуп.
Иара убас, иазгәасҭар сҭахуп Қырҭтәыла аекономикатә аҿиара аганахьала апотенциал ду шамоу, убри аҟынтә, ҳтәыла - игәрагоу, иҭышәынтәалоу партниоруп. Ҳара Евроеидгыла атәылақәеи, Китаии, Ихьыҧшым аҳәынҭқаррақәа реидгылеи, Британиа Дуи, Иеиду Араҧтәи Емиратқәеи, Ҭырқәтәылеи рҟны зхы иақәиҭу ахәаахәҭра иазку аиқәшаҳаҭрақәа ҳамоуп, уи абзоурала, аинвесторцәа 2,3 миллиард ахархәаҩцәа ахьыҟоу аџьармыкьа ахархәара рылшоит.
Иара убас, иазгәасҭар сҭахуп сынтәа ҧхынгәы азы сара Китаи қәҿиарала авизит шымҩаҧызгаз, ҳара ҳаизыҟазаашьақәа рыҩаӡара шьҭаҳхит, астратегиатә партниорра иазку аиқәаҳаҭра ҳабжьаҳҵеит, уи абзоурала, ҳтәылақәа мацара ракәымкәа, арегион зегьы алшара ҿыцқәа азцәырҵит.
Насгьы, иаҵшьны иазгәасҭар сҭахуп ҳрегионаҿ ҳтәыла заҵәы шакәу Евроеидгылеи Китаии рҟны зхы иақәиҭу ахәаахәҭра иазку аиқәшаҳаҭра змоу.
Акыр иаҧсоу аколлегацәа, Қырҭтәыла Азербаиџьани Ацентртә Азиа арегиони рҟны апартниорреи аусеицуреи иаҳа арҭбаареи арҕәҕәареи иазҿлымҳауп, уи ҳтәылақәа иаҳа ирацәаны мышхәыбзазареи аҭышәынтәалареи рзаанагоит.
Ахада Алиев даҽазнык ҭабуп ҳәа иасҳәар сҭахуп зҵакы дуу иахьатәи ауснагӡатә амҩаҧгаразы, наҟ-наҟтәи шәусураҿы ақәҿиарақәа шәзеиҕьасшьоит. Даараӡа иҭабуп!